سیمای جهان‌آرای نبی رحمت و بزرگترین محسن و معلم بشریت صلی‌الله‌علیه‌وسلم، روشنی‌بخش دل و دیده صحابه و یاران است و در سایۀ رحمت و عطوفت بی‌دریغ ایشان وجودشان صفا و صیقل می‌یابد و سرشار از نور و هدایت می‌شود. صحابه لحظه لحظۀ همدمی و همنشینی با پیامبر خاتم و رحمت عالمیان را قدر می‌شناسند و عقل و دلشان را با رهنمودهای ایشان جلا می‌بخشند. آن‌حضرت نیز با فراست نبوی و به فراخور نیاز مخاطب گوهری از گوهرهای جوامع‌الکلم را سخاوتمندانه نثارشان می‌کند و اندرزهای گران‌بهایش را در اختیار آنان می‌گذارد. نصایح نبوی پرمحتوا و راه‌گشای زندگی فردی و اجتماعی‌ست و صلاح دین و دنیا را در خود نهفته دارد.
«فرازهایی از وصایا و نصایح نبوی» حاوی پانزده حدیث و روایت به انتخاب علامه ظفراحمد عثمانی (۱۳۱۰ـ۱۳۹۴ﻫ.ق.) از علمای برجستۀ شبه‌قارۀ هند و صاحب دانشنامۀ حدیثی گرانسنگ «إعلاءالسنن» است. وی از تربیت‌یافتگان مدرسۀ اصلاح و خودسازی حکیم‌الأمت علامه اشرف‌علی تهانوی (۱۲۸۰ـ ۱۳۶۲ ﻫ.ق.) و از طلایه‌داران نهضت علمی و اصلاحی ایشان است. این مطلب در مجموعه‌ای به نام «خطبات اکابر» در کنار سخنرانی‌ها و درسگفتارهای منتخبی از علما و شخصیت‌های برجستۀ شبه‌قاره چاپ و منتشر شده است.
- ابوذر غفاری رضی‌الله‌عنه می‌گوید من به رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم عرض کردم که مرا توصیه و نصیحت بفرمایید! آن‌حضرت فرمود: شما را به تقوا و ترس از خداوند توصیه می‌کنم، زیرا تقوا زینت‌بخش همه کارهای شماست. گفتم: بازهم توصیه بفرمایید! فرمود: به تلاوت قرآن و ذکر الله پایبند باش، زیرا سبب یاد تو در [بین اهل] آسمان، و نوری برایت در زمین خواهد بود. گفتم: بازهم بفرمایید! فرمود: سکوت طولانی را لازم بگیر، زیرا سکوت شیطان را از تو می‌راند و در کارهای دین تو را کمک می‌کند. گفتم: بازهم بفرمایید! فرمود: از خنده زیاد پرهیز کن، زیرا خنده زیاد قلب را می‌میراند و نور چهره را از بین می‌برد. گفتم: بازهم بفرمایید! فرمود: سخن حق را بگو، هرچند که تلخ باشد. گفتم: بازهم بفرمایید! فرمود: درباره [حقوق و احکام] الله تعالی از ملامت هیچ ملامت‌گری هراس نداشته باش. گفتم: بازهم بفرمایید! آن‌حضرت فرمود: هرچه بیشتر درباره خودت بدانی، تو را از [دنبال کردن عیب] مردم بازمی‌دارد.
به کمال ایمان، تقوا می‌گویند. کسی که از الله بترسد و احکامش را به‌جا آورد، از کارهایی که منع شده بازمی‌آید؛ این‌گونه ایمان کامل می‌شود و با همین چیز کار دین و دنیا رونق می‌یابد. امروزه در جوامع اسلامی نیز جرم‌های فراوانی انجام می‌گیرد. روزانه در روزنامه‌ها حوادث قتل، دزدی، راهزنی، رشوه، کلاهبرداری، فریب و غیره به چاپ می‌رسد. سبب این رفتارها چیزی به‌جز برداشته شدن خوف خدا و فکر آخرت از دل‌ها نیست. مسلمانان امروزی تصور می‌کنند که فقط خواندن کلمه کفایت می‌کند و نیازی به عمل نیست؛ درحالی‌که باید بدانند و باور کنند که با صرف خواندن کلمه امدادهای حق تعالی همراه آنها نمی‌شود. امدادهای الله تعالی پس از صبر و تقوا فرود می‌آید. الله تعالی می‌فرماید: Tبَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَیَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلَافٍ مِنَ الْـمَلَائِکَهِ مُسَوِّمِینَS؛ بلی اگر صبر کنید و پرهیزگاری نمایید و بیایند کافران به‌سوی شما به این جوش، خود امداد کند شما را پروردگار شما به پنج هزار کس از فرشتگان نشان‌مند کرده. (آل‌عمران: ۱۲۵)
Tوَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَـا کَانُوا یَکْسِبُونَS؛ و اگر اهل آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌کردند، البته می‌گشودیم برایشان برکت‌ها را از آسمان و زمین و لیکن به دروغ نسبت کردند، پس گرفتیم ایشان را به وبال آنچه می‌کردند. (اعراف: ۹۶)
با توجه به این‌که موفقیت دنیا و آخرت به تقوا وابسته است، قرآن مجید در جاهای متعددی بر آن تأکید نموده و در احادیث نبوی به آن توصیه شده است. بر این اساس مسلمانان باید به آن ارزش قائل شوند که بدون آن نه کار دنیا درست می‌شود و نه امر دین سامان می‌یابد؛ نه نصرت و کمک پروردگار متعال شامل حال می‌شود و نه بر دشمنان پیروزی به‌دست می‌آید.
- انس‌بن مالک رضی‌الله‌عنه روایت می‌کند که رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم به حضرت فاطمه رضی‌الله‌عنها فرمود: به شما وصیتی می‌کنم، به‌دقت به آن گوش ده! در وقت صبح و شام این‌گونه دعا کن: «یا حی یا قیوم برحمتک أستغیث.» در روایت دیگری ادامه این دعا این‌گونه است: «أصلح لی شأنی کلّه و لا تکلنی إلی نفسی طرفه عین.» ای زنده پاینده! به امید رحمتت از تو فریادخواهی می‌کنم؛ حالم را از هر جهت درست بگردان و به اندازه چشم به‌هم‌زدنی مرا به خود وامگذار. (ابن‌سنی، نسائی و بزار با سند صحیح روایت کرده‌اند و حاکم بر شرط شیخین آن را صحیح گفته است)
بزرگان ما [و دو تن از علمای برجسته شبه‌قاره هند] مولانا رشیداحمد گنگوهی و مولانا خلیل‌احمد سهارانپوری رحمهما‌الله به دوستان و مسترشدان خود این دعا را می‌آموختند که در وقت مشکلات حداقل صد مرتبه صبح و صد مرتبه شب بخوانند.
- ابوذر رضی‌الله‌عنه روایت می‌کند که از آن‌حضرت صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم درخواست توصیه و نصیحت کردم! فرمود: هنگامی‌که از تو گناهی سرزد به دنبال آن کار نیک انجام بده؛ کار نیک گناه را از بین می‌برد. گفتم: یا رسول‌الله! آیا «لا إله إلا الله» از نیکی‌ها شمرده می‌شود؟ فرمود: از همه نیکی‌ها افضل است.(مسند امام احمد)
در روایت فوق منظور از گناه، گناه صغیره است نه گناه کبیره؛ زیرا گناه کبیره بدون توبه آمرزیده نمی‌شود. ما به گناهان صغیره به کثرت مبتلا هستیم؛ لذا در پایان هر مجلس و گفت‌وگو شایسته است که ذکر «لا إله إلا الله» را بر زبان آوریم تا گناهان و لغزش‌های ما محو شود.
موقعی که مسلمان بعد از لغزش و اشتباه «لا إله إلا الله» بگوید، هنگام تکرار این کلمه حتماً در دلش ندامت پیدا می‌شود و با اقرار الوهیت الله تعالی از او شرم می‌کند و به همین امر «توبه» می‌گویند و همین احساس ندامت او را از کثرت گناهان به قلّت آن سوق می‌دهد.
- معاذ بن جبل رضی‌الله‌عنه می‌فرماید: رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم دست مرا گرفت و فرمود: ای معاذ! من تو را دوست دارم و تو را وصیت می‌کنم که پس از هر نماز این دعا را ترک نکن: «اللّهم أعنّی علی ذکرک و شکرک و حسن عبادتک»؛ بارالها! یاریم کن بر ذکرت و شکرت و حُسن عبادتت.
اهمیت فوق‌العاده این دعا از این‌جا معلوم می‌شود که رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم پس از اظهار محبت خود نسبت‌به معاذ رضی‌الله‌عنه به وی این توصیه را نموده است.
از این روایت، دعای بعد از نماز نیز ثابت می‌شود که عموم مسلمانان بعد از هر نماز به آن عمل می‌کنند.
- انس‌بن مالک رضی‌الله‌عنه می‌فرماید که رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم به شخصی توصیه نمود: چون به بستر خواب می‌روی سوره حشر را بخوان. اگر (در آن شب) بمیری، به مرگ شهادت از دنیا رفته‌ای. (ابن‌السنی در عمل الیوم و اللیله)
در روایت دیگری به جای سوره حشر Tهُوَ اللهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَهِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُS تا پایان سوره توصیه شده با همان ثواب.
- براءبن عازب رضی‌الله‌عنه می‌فرماید: رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه وسلّم به شخصی توصیه فرمود که چون قصد کردی بخوابی این دعا را بخوان: «اللَّهُمَّ أَسْلَمْتُ نَفْسِی إِلَیْکَ وَفَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَیْکَ وَوَجَّهْتُ وَجْهِی إِلَیْکَ وَأَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَیْکَ رَغْبَهً وَرَهْبَهً إِلَیْکَ لاَ مَلْجَأَ، وَلاَ مَنْجَا مِنْکَ إِلاَّ إِلَیْکَ آمَنْتُ بِکِتَابِکَ الَّذِی أَنْزَلْتَ وَبِنَبِیِّکَ الَّذِی أَرْسَلْتَ»؛ بارالها! خودم را به تو تسلیم کردم و کارم را به تو سپردم و چهره‌ام را به‌سوی تو برگرداندم و به تو تکیه کردم درحالی‌که به تو امید دارم و از تو می‌ترسم، و جای پناه و فراری از تو به جز به‌طرف خودت نیست. ایمان آوردم به کتابت (قرآن) که فرستاده‌ای و به پیامبرت که فرستاده‌ای. سپس آن‌حضرت فرمود: اگر همان شب بمیری بر فطرت [اسلام] مرده‌ای، و اگر صبح با سلامتی بیدار شوی خیر و برکت می‌یابی.(بخاری)
- ضرغامه‌بن عُلیه عنبری از پدرش روایت می‌کند که او به محضر رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! مرا وصیت بفرمایید. آن‌حضرت فرمود: [در هر حال] از الله بترس. سپس افزود: اگر در مجلسی نشسته بودی و از آن برخاستی و از اهل آن مجلس سخنان نیکو و دوست‌داشتنی شنیدی، دوباره به آن مجلس بازگرد. و اگر [در مجلسی] سخنانی شنیدی که آنها را نمی‌پسندی، آن مجلس را ترک کن. (مسند امام احمد به نقل از ابن‌سعید)
مراد این است که مجلس کسانی را که سخنان نیکو به زبان می‌آورند و به کارهای شایسته مشغول‌اند، دوست بدار و به شرکت در آن اهتمام کن و برای آن وقت اختصاص بده و اگر بنا به ضرورتی از چنین مجلسی خارج شدی به آن بازگرد. اما از شرکت در مجلس کسانی که به سخنان نامناسب و کارهای ناشایسته مشغول‌اند، دوری کن و همنشینی با آنها را ادامه نده.
- معاذبن جبل رضی‌الله‌عنه عرض کرد یا رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم مرا توصیه بفرمایید. آن‌حضرت فرمود: در دین (و کارهای دینی خود) اخلاص داشته باش، عمل اندک تو را کفایت می‌کند. (ابن ابی‌الدنیا در کتاب الإخلاص، و ابی‌حاتم و بیهقی و حاکم این روایت را نقل کرده‌اند و حاکم آن را صحیح قرار داده است.)
این یک حقیقت است که بدون اخلاص، هیچ عملی در بارگاه الهی پذیرفته نمی‌شود، و همراه با اخلاص، عمل اندک نیز اجر بسیار دارد و در ترازوی اعمال سنگین می‌شود. فضیلتی که اصحاب کرام بر امت دارند به‌خاطر عمل فراوان نیست، بلکه به‌خاطر اخلاص آنان در عمل است. به همین خاطر در حدیث آمده است که آن‌حضرت صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم فرمود: اگر اصحاب من به اندازه یک مُدّ (حدود ۶۰۰ گرم) در راه خدا صدقه کنند و دیگران به اندازه کوه اُحُد طلا و نقره صدقه کنند، انفاق اصحاب من برتری دارد.
کمترین درجه اخلاص آن است که غیر از خدا کسی دیگر مقصود نباشد و بالاترین درجه‌اش آن است که در عمل فقط رضای حق مطلوب باشد و دیگری مقصود نباشد و میان این دو درجه مراتبی وجود دارد.
این نکته باید در ذهن باشد که مدار اخلاص و ریا بر قصد و هدف است، اگر قصد ریا نباشد اخلاص به‌دست آمده است و وسوسه ریا ضرری ندارد، زیرا وسوسه در اختیار انسان نیست؛ «لا یکلف الله نفساً إلا وسعها». (از افادات حکیم‌الامت)
- عبدالله‌بن عباس رضی‌الله‌عنه از رسول اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم طلب نصیحت کرد. آن‌حضرت فرمود: نماز را به درستی ادا کن، زکات بده و رمضان را روزه بگیر، حج و عمره به‌جا بیاور، به پدرت خدمت کن، [با خویشاوندان] صله‌رحم کن، مهمان را اکرام کن، به کارهای خوب امر کن و از کارهای بد باز بدار، و با حق همراه باش هرجا که باشد. (رواه حاکم)
- ابوهریره و ابودرداء رضی‌الله‌عنهما می‌فرمایند که رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم به ما سه وصیت نمود که در سفر و حضر بر آنها مواظبت کنیم: ۱٫ سه روز در هر ماه روزه گرفتن؛ ۲٫ خواندن دو رکعت نماز به وقت چاشت؛ ۳٫ قبل از خوابیدن نماز وتر خواندن. (بخاری، مسلم، ابوداود، ترمذی و نسائی)
شرح روایت فوق را می‌توانید در بهجه النفوس شرح مختصر صحیح البخاری ملاحظه فرمایید، بسیار جالب و خواندنی است.
- از حضرت ابوذر روایت است که محبوبم (سیدنا رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم) مرا به چند خصلت نیکو توصیه فرمودند: ۱٫ در امور دنیوی به بالاتر از خود نگاه نکنم، بلکه به فروتر از خود بنگرم؛ ۲٫ با مساکین دوستی کنم و با آنها نزدیک باشم؛ ۳٫ صله‌رحم را به‌جا بیاورم هرچند که آنها (خویشاوندان) روی‌گردان باشند؛ ۴٫ درباره الله تعالی از ملامت هیچ ملامت‌گری نهراسم؛ ۵٫ همیشه سخن حق بگویم هرچند که برخلاف خودم باشد و هرچند که تلخ باشد؛ ۶٫ «لاحول ولا قوه إلا بالله» را زیاد بخوانم؛ زیرا خزانه بزرگی از خزانه‌های بهشت است. (طبرانی، ابن‌حبان)
- از ابواسامه روایت است که معاذبن جبل گفت: ای رسول خدا مرا وصیت بفرمایید. آن‌حضرت فرمود: خدا را عبادت کن و کسی را با او شریک قرار نده. برای خدا طوری عمل کن که گویا او را می‌بینی. خودت را از مردگان بشمار. در کنار هر درخت و سنگ الله را یاد کن (تا همه برایت گواهی دهند). هرگاه مرتکب کار ناشایستی شدی، پس از آن کار نیکی انجام بده. در مقابل گناه مخفی، کار نیک مخفی انجام بده؛ و در مقابل گناه آشکار، کار نیک آشکار به‌جا بیاور. (رواه طبرانی)
منظور از این‌که خودت را از مردگان بشمار، این است که موت را به‌خاطر داشته باشد و همواره برایش آماده باش؛ شاید همین نفس، نفس واپسین باشد.
- از ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت است که شخصی (معاذبن جبده) گفت: ای رسول خدا! مرا وصیت بفرمایید. آن‌حضرت فرمود: ای معاذبن جبده! عصبانی نشو؛ زیرا خشم ایمان را چنان خراب می‌کند که حنظل عسل را. (حاکم و بیهقی)
منظور خشم نابه‌جا است که در شریعت مجاز نیست، اما جایی‌که شریعت اجازه خشم داده آنجا خشم جایز است؛ البته در آن جایز نیز باید حدود مراعات شود و نباید از حد تجاوز کرد.
- از سعدبن ابی‌وقّاص رضی‌الله‌عنه روایت است که شخصی از رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم درخواست نصیحت مختصری کرد. آن‌حضرت فرمود: آنچه پیش مردم است از آن قطع امید و از حرص و طمع دوری کنید که این نیازمندی نقد است (انسان حریص نیازمند است هرچند که به ظاهر ثروتمند باشد)؛ و از کار و سخنی که پس از آن عذرخواهی کنی، اجتناب کن. (رواه حاکم و البیهقی و احمد)
- اسودبن اصرم رضی‌الله‌عنه می‌گوید که من به رسول‌الله صلّی‌الله‌وعلیه‌وسلّم عرض کردم که مرا وصیت بفرمایید. آن‌حضرت فرمود: آیا بر زبانت کنترل داری؟ گفتم: اگر زبانم را نتوانم نگه دارم، پس چه چیزی را می‌توانم نگه دارم؟ فرمود: آیا دست‌هایت در اختیار خودت است؟ گفتم: اگر نتوانم دست‌هایم را کنترل کنم چه چیزی را می‌توانم کنترل کنم؟ فرمود: با زبانت به‌جز سخن نیکو چیزی نگو و دست‌هایت را به‌غیر از کارهای خوب به‌طرف کار دیگری بلند نکن.
سبحان‌الله! آن‌حضرت با چه روش نیکویی موعظه و نصحیت فرمودند و نخست اشاره کردند که زبان و دست و پا در اختیار انسان است و آنچه با این اعضا از گناه انجام می‌گیرد با اختیار خود انسان انجام می‌گیرد و بدون اختیار نیست؛ لذا باید انسان از اختیار خودش استفاده درست بکند و با زبان، دست و پا از گناهان اجتناب کند. همچنین معلوم می‌شود که اکثر گناهان با این اعضا انجام می‌گیرد، و کسی که این اعضایش را از گناه حفاظت کرد، گویا خودش را از هر نوع گناهی حفاظت کرده است.
«و صلّی الله تعالی علی خیر خلقه سیّدنا محمد و آله و أصحابه و سلّم و الحمدلله الذی بعزته و جلاله تتم الصالحات.»
نوشتۀ علامه ظفراحمد عثمانی
ترجمۀ شبیراحمد صمدانی
